Dieta Tradicionale dhe Shëndeti Sot

Hyrje: Nga Pjata Tradicionale te Kriza e Shëndetit Modern

A e mbani mend shijen e domates së freskët nga kopshti i gjyshes apo aromën e vajit të ullirit në sallatën e drekës? Për vite me radhë, ushqimi ynë ka qenë sinonim i traditës mesdhetare – i pasur, i shëndetshëm dhe i lidhur ngushtë me tokën. Por, vitet e fundit, mënyra se si ne ushqehemi po ndryshon me shpejtësi. Shqipëria po kalon atë që ekspertët e quajnë “tranzicion ushqimor”, një fenomen ku zakonet tradicionale po zëvendësohen nga modele të reja, shpesh më pak të shëndetshme, veçanërisht te brezat e rinj.

Ky ndryshim nuk është thjesht një çështje shijeje. Ai ka pasoja direkte dhe alarmante për shëndetin tonë kolektiv. Rritja e prevalencës së obezitetit, sëmundjeve të zemrës dhe diabetit janë kambana alarmi që nuk mund t’i injorojmë. Këto sëmundje jo të transmetueshme (SJT) janë kthyer në një sfidë serioze për shëndetin publik në vendin tonë, dhe studimet konfirmojnë se kalimi drejt një stili jetese më perëndimor po rrit rrezikun e sëmundjeve kardiovaskulare te të rinjtë shqiptarë.

Në këtë artikull, ne do të eksplorojmë së bashku dimensionet e kësaj krize shëndetësore. Do të analizojmë shifrat, do të kuptojmë shkaqet që fshihen pas ndryshimeve në pjatën tonë dhe do të zbulojmë hapat konkretë që mund të ndërmarrim për t’u rikthyer në një rrugë më të shëndetshme.

Një infermiere në uniformë peshon një vajzë të re në një klinikë, duke ilustruar çështjen e mbipeshës tek fëmijët.

Shifrat e Krizës: Obeziteti dhe Sëmundjet Kronike në Shqipëri

Për të kuptuar plotësisht seriozitetin e situatës, le t’u hedhim një sy të dhënave. Këto nuk janë thjesht numra; ato përfaqësojnë jetë njerëzish, familje dhe një barrë të rëndë për sistemin tonë shëndetësor. Shifrat tregojnë një panoramë shqetësuese për të gjitha grupmoshat.

Sipas të dhënave më të fundit, situata paraqitet si më poshtë:

Obeziteti tek të rriturit: Në Shqipëri, 24.5% e grave dhe 24.9% e burrave të rritur jetojnë me obezitet. Këto shifra na vendosin “jashtë kursit” për përmbushjen e objektivave globalë të OBSH-së për frenimin e rritjes së obezitetit.
Mbipesha te fëmijët: Problemi nis që në moshë të hershme. Studimet tregojnë se mbi 20% e nxënësve të moshës 10-18 vjeç janë mbipeshë ose obezë. Të dhënat edhe më të reja të OBSH/COSI për vitin 2022 janë akoma më alarmante, duke treguar se 30.2% e fëmijëve të moshës 8-9 vjeç janë mbipeshë.
Përhapja e diabetit: Krahas obezitetit, edhe diabeti paraqet një kërcënim në rritje. Raportohet se 7.8% e grave dhe 8.9% e burrave të rritur vuajnë nga diabeti, një tjetër tregues për të cilin vendi ynë konsiderohet “jashtë kursit” për arritjen e objektivave ndërkombëtarë.

Këto statistika nuk janë vetëm një kuriozitet akademik. Ato përkthehen në pasoja reale dhe afatgjata. Organizata Botërore e Shëndetësisë e identifikon obezitetin si një nga faktorët kryesorë që kontribuon në vdekshmërinë e parakohshme nga sëmundjet jo të transmetueshme në Shqipëri. Është koha të veprojmë për të ndryshuar këtë trajektore.

Braktisja e Thesarit: Largimi nga Dieta Mesdhetare

Dieta Mesdhetare nuk është thjesht një plan ushqimor; është një thesar kulturor dhe një mënyrë jetese që ne, si shqiptarë, e kemi trashëguar. E pasur me fruta, perime, drithëra të plota, vaj ulliri dhe peshk, ajo është një model i njohur globalisht për shëndetin dhe jetëgjatësinë. Megjithatë, një realitet shqetësues po del në pah: ne po largohemi nga ky model i çmuar. Studimet e fundit tregojnë se ndjekja e Dietës Mesdhetare është në nivele të ulëta, veçanërisht te të rinjtë tanë, ku cilësia e të ushqyerit priret të bjerë ndjeshëm me kalimin e moshës [2]. Në mënyrë befasuese, të dhënat tregojnë se të qenit femër është një nga parashikuesit më të fortë të një ndjekjeje jo të mirë të kësaj diete, një gjetje që kërkon vëmendje të veçantë [2, 7]. Kësaj situate i shtohen edhe zakone të tjera të dëmshme. Shumë të rinj në Shqipëri raportojnë se kanë vakte të parregullta dhe shpesh anashkalojnë mëngjesin, një sjellje që studimet e lidhin drejtpërdrejt me një rrezik më të lartë për mbipeshë, obezitet dhe sëmundje kardiovaskulare në të ardhmen [5].

Faktorët Modernë: Pse po Zgjedhim Ushqimin e Përpunuar?

Zgjedhjet tona ushqimore nuk ndodhin në një vakum. Ato janë thellësisht të ndikuara nga ndryshimet e mëdha shoqërore. Kalimi i Shqipërisë nga një shoqëri kryesisht rurale në një mënyrë jetese më urbane dhe të perëndimorizuar ka transformuar rrënjësisht atë që vendosim në pjatat tona [5]. Një nga faktorët më kritikë që nxit këtë ndryshim nuk është domosdoshmërisht kostoja e ushqimit. Kërkimet tregojnë se faktori kryesor që lidhet me një dietë jo të shëndetshëm është zakoni i të ngrënit jashtë shtëpisë [14]. Për ta ilustruar këtë, një studim i kryer në Tiranë zbuloi se një shifër alarmante prej 82% e të rinjve marrin më shumë se 20% të energjisë së tyre ditore nga ushqimet e konsumuara jashtë, një praktikë që shoqërohet me nivele shumë më të ulëta të ndjekjes së dietave të shëndetshme si ajo Mesdhetare [14]. Këto ushqime shpesh përmbajnë nivele të yndyrnave totale, yndyrnave të ngopura, sheqerit, kolesterolit dhe kripës që i tejkalojnë ndjeshëm kufijtë e rekomanduar për një jetë të shëndetshme [14]. Për më tepër, kriza e obezitetit u përkeqësua edhe nga pandemia COVID-19, e cila kufizoi aksesin në shërbime shëndetësore, ndërpreu programet e ushqimit të shëndetshëm në shkolla dhe rriti ekspozimin tonë ndaj marketingut dixhital të produkteve jo të shëndetshme [3].

Përfundim: Rruga Përpara për një Shqipëri më të Shëndetshme

Gjetjet janë të qarta dhe shqetësuese: Shqipëria po përballet me një tranzicion të thellë ushqimor. Largimi nga modelet tradicionale të të ushqyerit, si Dieta Mesdhetare, dhe përqafimi i një stili jetese modern dhe më pak aktiv, po shkaktojnë një krizë të vërtetë të shëndetit publik. Kjo po manifestohet në rritjen e normave të obezitetit dhe mbipeshës, veçanërisht te të rinjtë dhe fëmijët, dhe po kontribuon ndjeshëm në sëmundjet jo të transmetueshme që janë shkaku kryesor i vdekjeve të parakohshme në vendin tonë, sipas Organizata Botërore e Shëndetësisë.

Megjithatë, kjo nuk do të thotë se jemi të pafuqishëm. Përkundrazi, ndryshimi fillon me zgjedhjet tona të përditshme. Studimet tregojnë se konsumimi i vakteve në mënyrë të çrregullt dhe anashkalimi i mëngjesit janë probleme të përhapura gjerësisht te të rinjtë shqiptarë. Ndërkohë, një tjetër hulumtim thekson se cilësia e ushqimit bie ndjeshëm kur zgjedhim të hamë jashtë shtëpisë, krahasuar me ushqimin e gatuar vetë. Kjo pasi ushqimet jashtë priren të kenë më shumë yndyrna, sheqer dhe kripë sesa rekomandimet shëndetësore. Prandaj, strategjitë më të fuqishme që mund të ndërmarrim janë të thjeshta: të gatuajmë më shpesh në shtëpi, të mos e anashkalojmë kurrë mëngjesin dhe të kemi vakte të rregullta.

Natyrisht, përgjegjësia individuale duhet të mbështetet nga politika të forta publike. Ekspertët kombëtarë dhe ndërkombëtarë bien dakord se Shqipëria duhet të intensifikojë përpjekjet në disa fusha kyçe. Këtu përfshihen zbatimi i kufizimeve për marketingun e ushqimeve të pashëndetshme për fëmijët, vendosja e taksave për produktet me përmbajtje të lartë sheqeri, rregullimi më i rreptë i yndyrnave trans në ushqime dhe zhvillimi i udhëzuesve kombëtarë për promovimin e aktivitetit fizik.

Një person ecën nëpër një korridor supermarketi, i rrethuar nga rafte të mbushura me produkte ushqimore të paketuara.

Në fund të ditës, kthimi te parimet e dietës sonë tradicionale Mesdhetare—e pasur me perime, fruta, drithëra integrale dhe yndyrna të shëndetshme—nuk është thjesht një akt nostalgjie. Është një investim thelbësor dhe i zgjuar për shëndetin tonë, të familjeve tona dhe të brezave që do të vijnë. Rruga përpara për një Shqipëri më të shëndetshme është e shtruar mbi themelet e traditës sonë më të mirë, të përshtatur me njohuritë shkencore të ditëve tona.