Astro News
article
Technology

IA e Përgjegjshme dhe E Ardhmja në Shqipëri

15 min read
author
Afrim Hoxha

Hyrje: Shqipëria në udhëkryqin e Inteligjencës Artificiale

Bota po përjeton një revolucion teknologjik të udhëhequr nga Inteligjenca Artificiale (IA) – teknologjia që u mundëson sistemeve kompjuterike të kryejnë detyra që normalisht kërkojnë inteligjencë njerëzore. Për Shqipërinë, ky moment nuk është thjesht një trend global, por një udhëkryq vendimtar. Potenciali për të transformuar sektorë kyç si shërbësia publike, bujqësia dhe arsimi është i pamasë. Vendi ynë përballet me një zgjedhje thelbësore: të investojë për të shfrytëzuar mundësitë e pafundme të IA-së, ose të rrezikojë të mbetet prapa ndërsa bota ecën përpara me shpejtësi marramendëse.

Megjithatë, suksesi në këtë epokë të re nuk matet vetëm me adoptimin e teknologjisë. Teza kryesore e këtij shkrimi është se e ardhmja e Shqipërisë me IA-në varet nga aftësia jonë për të ndërtuar një ekosistem të përgjegjshëm, etik dhe gjithëpërfshirës. Ambiciet e mëdha për inovacion duhet të balancohen me korniza të forta që mbrojnë qytetarët. Ndërsa qeveria ka ndërmarrë hapa për hartimin e një strategjie kombëtare, raporte të fundit tregojnë se deri në fund të vitit 2023, vendi ende nuk kishte një bazë të fortë për qeverisjen e përgjegjshme të IA-së. Kjo thekson nevojën urgjente për të adresuar çështje kritike si transparenca, mbrojtja e të dhënave dhe të drejtat themelore të qytetarëve në kuadrin ligjor të ardhshëm.

Në këtë artikull, do të eksplorojmë rrugëtimin kompleks të Shqipërisë. Do të analizojmë progresin mbresëlënës të arritur deri më tani, siç është dixhitalizimi i 95% të shërbimeve publike përmes portalit e-Albania, një arritje që ka transformuar ndërveprimin e qytetarëve me shtetin sipas zyrtarëve të lartë. Më pas, do të hedhim dritë mbi hapat strategjikë që po ndërmerren, përfshirë zhvillimin e një strategjie kombëtare me një fokus unik te “inteligjenca artificiale e gjelbër” në bashkëpunim me partnerë ndërkombëtarë. Në fund, do të theksojmë pse dimensioni njerëzor është thelbësor. Investimi te njerëzit, modernizimi i arsimit dhe përgatitja e fuqisë punëtore janë po aq të rëndësishme sa investimi në teknologji, për të siguruar që IA-ja të rrisë mundësitë tona dhe jo t’i zëvendësojë ato.

Një folës në një konferencë teknologjike, duke prezantuar para një audience, me një imazh digjital bashkëpunimi në sfond.

Pika e Nisjes: Suksese në Dixhitalizim dhe Ambiciet për IA

Udhëtimi i Shqipërisë drejt Inteligjencës Artificiale (IA) – teknologji që u mundëson sistemeve kompjuterike të kryejnë detyra që normalisht kërkojnë inteligjencë njerëzore – nuk nis nga hiçi. Përkundrazi, ai ndërtohet mbi një themel të patundur: transformimin e suksesshëm dixhital të viteve të fundit. Në qendër të këtij revolucioni qëndron platforma e-Albania, e cila ka ndryshuar rrënjësisht mënyrën se si qytetarët ndërveprojnë me shtetin. Duke ofruar tashmë 95% të shërbimeve publike online, kjo platformë u shërben më shumë se 3.2 milionë qytetarëve dhe bizneseve të regjistruara, duke shënuar një hap gjigant drejt modernizimit të administratës publike. Përfitimet nuk janë thjesht teorike; arritjet janë të prekshme. Sipas raporteve të fundit, platforma u ka kursyer qytetarëve dhe bizneseve mbi 12 milionë euro dhe një kohë pritjeje të akumuluar prej 1,010 vitesh.

Ky sukses në dixhitalizim ka shërbyer si trampolinë për ambicie edhe më të mëdha. Vizioni i qeverisë është i qartë: ta pozicionojë Shqipërinë si një lider rajonal në qeverisjen dixhitale, duke përdorur fuqinë e Inteligjencës Artificiale për të krijuar një administratë publike më të shkathët, më efikase dhe plotësisht transparente. Për qytetarin, kjo përkthehet në shërbime më të shpejta dhe më të lehta për t’u aksesuar, duke përmirësuar cilësinë e jetës dhe duke fuqizuar ndërveprimin me shtetin.

Për të siguruar që ky vizion të mos mbetet vetëm në letër, janë ndërmarrë tashmë hapa konkretë rregullatorë. Të vetëdijshëm se besimi është thelbësor për adoptimin e çdo teknologjie të re, autoritetet shqiptare kanë hedhur bazat për një qasje të përgjegjshme dhe etike. Një vendim i Këshillit të Ministrave ka miratuar tashmë një metodologji gjithëpërfshirëse dhe standarde teknike për zhvillimin dhe përdorimin e IA-së brenda sektorit publik. Këto rregulla nuk janë krijuar në izolim; ato bazohen në praktikat më të mira ndërkombëtare nga organizata prestigjioze si Instituti Kombëtar i Standardeve dhe Teknologjisë (NIST) në SHBA, OECD dhe vetë Bashkimi Evropian, duke garantuar që zhvillimi i IA-së në Shqipëri të jetë në përputhje me standardet më të larta globale për sigurinë dhe efektivitetin.

Realiteti dhe Sfidat: Një Vështrim Kritik i Gjendjes Aktuale

Pavarësisht ambicieve të mëdha dhe hapave pozitivë, një vështrim i sinqertë mbi situatën aktuale zbulon se rruga drejt një ekosistemi të pjekur të Inteligjencës Artificiale në Shqipëri është ende plot me sfida. Të dhënat ofrojnë një pasqyrë realiste: një vlerësim i fundvitit 2023 nga Indeksi Global për IA të Përgjegjshme (GIRAI) e renditi Shqipërinë në vendin e 96-të nga 138 vende, duke treguar se ka ende shumë punë për t’u bërë në fushën e qeverisjes etike të IA-së.

Argumenti kryesor i këtij raporti është se, megjithëse synimet ishin të pranishme në dokumente si “Agjenda Dixhitale e Shqipërisë”, deri në fund të vitit të kaluar vendit i mungonte ende një kornizë kombëtare gjithëpërfshirëse—qoftë një strategji e miratuar apo një ligj specifik—për të siguruar një qeverisje të përgjegjshme të IA-së. Kjo mungesë e një themeli të fortë ligjor dhe strategjik krijon boshllëqe të konsiderueshme. Për shembull, ligji aktual për mbrojtjen e të dhënave personale nuk përmban detaje specifike për implikimet e Inteligjencës Artificiale, ndërkohë që angazhimi i aktorëve jo-qeveritarë, si shoqëria civile apo akademia, në diskutimet për një IA të përgjegjshme ishte pothuajse inekzistent.

Këto sfida nuk janë të panjohura as për vetë institucionet shtetërore. Në një diskutim të hapur mbi ecurinë e transformimit digjital, vetë drejtuesit e Agjencisë Kombëtare të Shoqërisë së Informacionit (AKSHI) kanë identifikuar disa pengesa kritike. Ndër to përfshihen nevoja urgjente për politika të qarta dhe largpamëse, kufizimet e pashmangshme buxhetore dhe vështirësitë në menaxhimin e sistemeve të vjetra të teknologjisë së informacionit (IT), të cilat duhet të modernizohen për të mbështetur teknologjitë e reja sipas një interviste me Drejtoren e Përgjithshme të AKSHI-t. Kapërcimi i këtyre barrierave strukturore, ligjore dhe financiare përbën testin e vërtetë për realizimin e potencialit të plotë të IA-së në Shqipëri.

Hartimi i së Ardhmes: Strategjia Kombëtare dhe Vizioni për ‘IA të Gjelbër’

Nëse vitet e fundit treguan aftësinë e Shqipërisë për të dixhitalizuar shërbimet publike, viti 2024 shënon kalimin në një fazë të re, atë të projektimit aktiv të së ardhmes së saj teknologjike. Hapi më konkret në këtë drejtim është zhvillimi i Strategjisë dhe Udhërrëfyesit të parë Kombëtar për Inteligjencën Artificiale, një plan i hartuar në bashkëpunim me ekspertizën ndërkombëtare të Inetum Consulting. Ky udhërrëfyes nuk është thjesht një dokument politikash, por një plan veprimi që synon ta shndërrojë Shqipërinë në një qendër rajonale për inovacionin dixhital.

Një nga elementët më dallues dhe ambiciozë të kësaj strategjie është fokusi unik tek “Inteligjenca Artificiale e Gjelbër” (Green AI). Ky koncept i referohet zhvillimit dhe zbatimit të teknologjive IA që i japin përparësi qëndrueshmërisë, duke minimizuar ndikimin mjedisor përmes konsumit efikas të energjisë dhe përdorimit të optimizuar të burimeve sipas detajeve mbi strategjinë e IA për Shqipërinë. Ky vizion e pozicionon Shqipërinë jo thjesht si një adoptuese të teknologjisë, por si një pioniere në një fushë me rëndësi globale.

Për ta bërë këtë vizion të prekshëm, udhërrëfyesi propozon tre projekte thelbësore që do të shërbejnë si shtylla të ekosistemit të ri teknologjik:

  1. Një fabrikë IA (AI Factory): Një qendër për zhvillimin e talenteve dhe krijimin e zgjidhjeve praktike të IA.
  2. Një qendër të dhënash (Data Hub) për turizmin dhe lëvizshmërinë: Për të analizuar dhe përmirësuar dy nga sektorët më strategjikë të vendit.
  3. Qendra komerciale të të dhënave (Commercial Data Centers): Për të ndërtuar infrastrukturën e nevojshme që mbështet rritjen e kërkesës për të dhëna dhe fuqi llogaritëse.

Në themel të gjithë kësaj përpjekjeje qëndron një objektiv strategjik i dyfishtë: forcimi i statusit të Shqipërisë si një pol inovacioni në Ballkanin Perëndimor dhe përafrimi i plotë me standardet evropiane. Zbatimi i një strategjie të tillë konsiderohet një hap kritik në procesin e anëtarësimit në Bashkimin Evropian, duke siguruar që kuadri rregullator dhe teknologjik i vendit të jetë në harmoni të plotë me legjislacionin e ardhshëm, siç është Akti i BE-së për IA sipas synimeve të qeverisë shqiptare.

Korniza Ligjore dhe Etike: Mbrojtja e Qytetarëve në Epokën Algoritmike

Ndërsa Shqipëria përqafon me entuziazëm Inteligjencën Artificiale, veçanërisht në administratën publike, lind një pyetje thelbësore: si sigurohemi që kjo teknologji të përdoret në mënyrë të drejtë, transparente dhe të sigurt për çdo qytetar? Kalimi drejt vendimmarrjes algoritmike sjell me vete një sërë implikimesh ligjore që kërkojnë vëmendje të menjëhershme. Çështje si llogaridhënia (kush është përgjegjës kur një algoritëm gabon?), transparenca në funksionimin e sistemeve, mbrojtja e të dhënave personale dhe respektimi i të drejtave themelore bëhen kritike, implikime këto të analizuara gjerësisht në studimet akademike vendase. Këto nuk janë më sfida teorike, por realitete praktike që kërkojnë një kuadër rregullator të menduar mirë.

Përgjigjja ndaj këtyre sfidave qëndron në një orientim të qartë drejt standardeve më të larta ndërkombëtare. Qeveria shqiptare ka shprehur synimin për t’u përafruar plotësisht me Aktin e IA-së të Bashkimit Evropian (EU AI Act) sapo ai të hyjë në fuqi. Ky hap është jetik, pasi kuadri aktual ligjor për mbrojtjen e të dhënave, ndonëse në proces përafrimi me GDPR, ende nuk përfshin detaje specifike për IA-në, duke lënë hapësirë për përmirësim. Përafrimi me legjislacionin e BE-së jo vetëm që do të mbrojë qytetarët, por është gjithashtu një parakusht për integrimin e suksesshëm digjital të Shqipërisë në tregun evropian.

Ndërtimi i një kuadri të tillë të fortë nuk është detyrë vetëm për ligjvënësit apo qeverinë. Suksesi kërkon një bashkëpunim të ngushtë ndërdisiplinor. Është e domosdoshme që ekspertët ligjorë, teknologët, përfaqësuesit e shoqërisë civile dhe sektori privat të punojnë së bashku për të hartuar rregulla që nxisin inovacionin, por njëkohësisht mbrojnë qytetarët. Ky dialog i gjerë është thelbësor për të garantuar që rregulloret të jenë praktike, etike dhe efektive, duke shmangur boshllëqet që mund të shfrytëzohen ose pengesat që mund të frenojnë zhvillimin.

Për fat të mirë, Shqipëria nuk po pret që kuadri ligjor të finalizohet për të vënë IA-në në punë për objektivat strategjikë. Një shembull konkret dhe mbresëlënës është përdorimi i saj në procesin e anëtarësimit në BE. Aktualisht, mjetet e IA-së po asistojnë në një detyrë gjigante: transpozimin e rreth 4,000 akteve të Bashkimit Evropian në legjislacionin shqiptar. Ky rast tregon se si teknologjia mund të jetë një aleat i fuqishëm në modernizimin e shtetit, duke dëshmuar se rruga përpara përfshin përqafimin e inovacionit të shoqëruar me ndërtimin e themeleve të forta ligjore dhe etike.

Përtej Teknologjisë: Dimensioni Njerëzor dhe Zhvillimi i Qëndrueshëm

Implementimi i suksesshëm i Inteligjencës Artificiale nuk është thjesht një garë teknologjike; është një çështje zgjedhjesh strategjike. Siç theksohet në një analizë të bazuar në gjetjet e Programit të Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP), Shqipëria ndodhet në një udhëkryq ku strategjitë kombëtare duhet të vendosin zhvillimin njerëzor në qendër të tyre. Qëllimi nuk është thjesht inovacioni për hir të inovacionit, por zgjerimi i mundësive dhe zgjedhjeve për çdo qytetar, duke synuar përmirësimin e cilësisë së jetës dhe fuqizimin e tyre përmes shërbimeve publike të drejtuara nga IA.

Kjo qasje njerëzore kërkon investime të konsiderueshme në kapitalin njerëzor. Nuk mjafton vetëm futja e teknologjisë; nevojitet një modernizim i thellë i sistemit arsimor me fokus te zhvillimi i mendimit kritik dhe inovacionit. Njëkohësisht, është thelbësore të investohet në rikualifikimin dhe përmirësimin e vazhdueshëm të aftësive të fuqisë punëtore, për të siguruar që Inteligjenca Artificiale të shërbejë si një mjet që plotëson dhe fuqizon punonjësit, jo thjesht i zëvendëson. Kjo do të thotë të përgatisim njerëzit për të lulëzuar përkrah IA-së, duke i pajisur me aftësitë e nevojshme për ekonominë e së ardhmes.

Fokusi duhet të jetë te sektorët me rëndësi jetike për punësimin dhe kohezionin social. Një shembull i qartë është bujqësia, e cila punëson afërsisht 40% të fuqisë punëtore në Shqipëri. Këtu, mjetet e bazuara në IA, si bujqësia e preçizionit, mund të rrisin ndjeshëm rendimentet, të optimizojnë përdorimin e burimeve dhe të ndihmojnë fermerët të lidhen me tregjet globale, duke transformuar kështu një sektor tradicional në një motor të rritjes së qëndrueshme. Kjo është një mundësi e artë për të balancuar konkurrencën globale me nevojat lokale, duke siguruar që përfitimet e teknologjisë të ndahen gjerësisht.

Për ta kthyer këtë vizion në realitet, nevojiten politika aktive dhe mekanizma tregu që inkurajojnë investimet e duhura. Kjo përfshin politika fiskale që nxisin përdorimin e IA-së në mënyra që mbrojnë punën e denjë dhe ofrojnë mbështetje për punëtorët që mund të preken nga automatizimi. Siç theksojnë ekspertët, krijimi i një kuadri të tillë, i cili balancon inovacionin me mbrojtjen sociale, kërkon një bashkëpunim të gjerë ndërdisiplinor mes ekspertëve ligjorë, teknologëve, shoqërisë civile dhe sektorit privat për të garantuar një qeverisje etike dhe efektive të IA-së.

Përfundim: E Ardhmja është një Zgjedhje, Jo një Përcaktim

Rruga e Shqipërisë drejt inovacionit është e qartë dhe plot ambicie. Duke u nisur nga një themel i fortë dixhitalizimi, ku portali e-Albania ofron tashmë 95% të shërbimeve publike online dhe u ka kursyer qytetarëve kohë dhe para të konsiderueshme, vendi tani po hedh sytë drejt kufirit të ardhshëm: inteligjencës artificiale. Zhvillimi i Strategjisë së parë Kombëtare për IA, me një fokus unik te “inteligjenca artificiale e gjelbër”, sinjalizon një synim serioz për t’u pozicionuar si një lider rajonal. Megjithatë, ky entuziazëm përballet me sfida reale. Përdorimi i algoritmeve në administratën publike ngre çështje kritike për llogaridhënien, transparencën dhe mbrojtjen e të drejtave themelore të qytetarëve. Gjithashtu, një vlerësim i fundit e renditi Shqipërinë në vendin e 96-të nga 138 vende për qeverisjen e përgjegjshme të IA-së, duke treguar se kuadri ligjor dhe etik ka nevojë ende për punë të konsiderueshme për të arritur standardet më të larta.

Në thelb, teknologjia është një mjet, jo një përcaktim. E ardhmja e IA-së në Shqipëri nuk do të vendoset nga algoritmet, por nga zgjedhjet që bëjmë ne si shoqëri. Ashtu siç theksohet në një analizë të frymëzuar nga UNDP, strategjitë kombëtare duhet të jenë të përqendruara te njeriu, duke synuar zgjerimin e mundësive dhe aftësive të individëve. Zgjedhja që kemi përpara është nëse do ta përdorim IA-në thjesht për efikasitet, apo për të transformuar sektorë jetikë si bujqësia, e cila punëson afro 40% të fuqisë punëtore, duke fuqizuar fermerët me mjete preçize dhe duke i lidhur ata me tregjet globale. Ky është momenti për të vendosur nëse IA do të jetë një forcë që thellon pabarazitë apo një instrument që ndërton një të ardhme më gjithëpërfshirëse dhe më të begatë për të gjithë shqiptarët.

Një auditor i madh në një konferencë, me skena të ndriçuara dhe ekrane që shfaqin logon 'Industry Voices'.

Realizimi i këtij vizioni nuk mund të jetë detyrë vetëm e qeverisë. Ai kërkon një bashkëpunim të gjerë dhe ndërdisiplinor midis institucioneve shtetërore, botës akademike, sektorit privat inovator dhe shoqërisë civile vigjilente. Vetëm përmes një dialogu të hapur dhe një përpjekjeje të përbashkët mund të sigurohemi që zhvillimi i inteligjencës artificiale në Shqipëri të udhëhiqet nga parime etike, të jetë plotësisht transparent dhe të vendosë në qendër dinjitetin dhe mirëqenien e njeriut. Kjo është thirrja jonë për veprim: të ndërtojmë së bashku një të ardhme ku teknologjia i shërben aspiratave tona më të larta kombëtare.

Burimet