Ushqimi Modern dhe Shëndeti në Shqipëri

Hyrje: Paradoksi Shqiptar - Nga Dieta Mesdhetare te Kriza e Shëndetit Publik

Mirë se vini në një udhëtim për të kuptuar një nga paradokset më të mëdha të shëndetit tonë publik. Ne, si shqiptarë, jemi krenarë për trashëgiminë tonë, e cila përfshin një dietë tradicionale që përputhet ngushtë me atë mesdhetare – e pasur me fruta dhe perime të freskëta, drithëra, vaj ulliri dhe produkte të tjera natyrale. Kjo dietë ka qenë historikisht një nga shtyllat e jetëgjatësisë sonë sipas kërkimeve mbi ushqimin dhe shëndetin në Shqipëri. Megjithatë, sot përballemi me një realitet tjetër: një rritje alarmante e sëmundjeve kronike, të cilat po kërcënojnë seriozisht mirëqenien e kombit. Statistikat janë tronditëse: në vitin 2018, Sëmundjet Jo të Transmetueshme (SJT) ishin përgjegjëse për rreth 96% të të gjitha vdekjeve në vend, ku rreziqet që vijnë nga dieta përbënin një faktor kyç, duke i atribuar plot 27% të vdekshmërisë së përgjithshme sipas një raporti të ISHP-së. Ky artikull do të thellohet në këtë transformim shqetësues, duke analizuar se si kalimi nga ushqimet tradicionale tek ato moderne po ndikon në shëndetin tonë, cilat janë sfidat me të cilat përballemi dhe çfarë hapash mund të ndërmarrim për një të ardhme më të shëndetshme.

Pamje nga afër e specave të mbushura tradicionale shqiptare, të gatuara dhe të servirura bukur në një pjatë të errët, zbukuruar me barishte të freskëta.

Gjendja Aktuale: Një Pasqyrë e Shqetësuar e Shëndetit në Shqipëri

Shifrat tregojnë një histori të qartë dhe shqetësuese. Shqipëria ka kaluar një tranzicion të thellë epidemiologjik, ku sëmundjet kronike kanë zënë vendin kryesor. Nëse në vitin 1990, Sëmundjet Jo të Transmetueshme (SJT) shkaktonin rreth 70% të vdekjeve, ky numër u rrit në një shifër dramatike prej 96% në vitin 2018. Kjo rritje pasqyron një krizë të heshtur që po prek familjet në të gjithë vendin.

Faktorët kryesorë që ushqejnë këtë krizë janë të mirënjohur dhe shpesh të ndërlidhur. Sëmundjet kardiovaskulare janë shkaku kryesor i vdekshmërisë, të ndjekura nga kanceri. Këto sëmundje lidhen drejtpërdrejt me tre faktorë madhorë rreziku: presioni i lartë i gjakut, rreziqet dietike (konsumi i lartë i kripës, sheqerit dhe yndyrnave të ngopura) dhe pirja e duhanit, të cilët së bashku ishin përgjegjës për një pjesë të madhe të barrës së sëmundjeve dhe vdekjeve sipas të dhënave të vitit 2017.

Problemi nuk ndalet këtu. Tek të rriturit, ne po përballemi me një barrë të dyfishtë të kequshqyerjes. Nga njëra anë, obeziteti është bërë një problem i përhapur, ku rreth 24.5% e grave dhe 24.9% e burrave jetojnë me obezitet. Nga ana tjetër, diabeti prek afërsisht 8.3% të popullsisë së rritur, shifra këto që tregojnë se mënyra jonë e jetesës po na sëmur. Një tregues tjetër i përmasave të problemit është rritja me 56% e rasteve të SJT-ve të regjistruara në qendrat e kujdesit parësor shëndetësor midis viteve 2008 dhe 2018. Ky rritje, ndonëse pjesërisht i atribuohet përmirësimit të diagnostikimit përmes programeve të kontrollit mjekësor, dëshmon pa mëdyshje se barra e sëmundjeve kronike në shoqërinë tonë është në rritje të vazhdueshme.

Shënim i rëndësishëm: Ky artikull ofron informacion të përgjithshëm dhe nuk përbën këshillë mjekësore. Përpara se të bëni çdo ndryshim të rëndësishëm në dietën ose stilin tuaj të jetesës, është thelbësore të konsultoheni me mjekun tuaj ose një profesionist të kualifikuar të kujdesit shëndetësor.

Tranzicioni Ushqimor: Braktisja e Gatimit Tradicional?

Ne, si shqiptarë, jemi krenarë për kuzhinën tonë të pasur dhe të shëndetshme. Dieta jonë tradicionale, e cila i ngjan shumë asaj mesdhetare, bazohet në konsumin e lartë të frutave dhe perimeve të freskëta, drithërave, vajit të ullirit, e shoqëruar me pak qumësht dhe vezë. Ky model ushqyerjeje nuk është vetëm pjesë e trashëgimisë sonë, por historikisht është lidhur edhe me një rritje të jetëgjatësisë në Shqipëri 8.

Megjithatë, vitet e fundit, po dëshmojmë një ndryshim shqetësues. Ritmi i shpejtë i jetës moderne, sidomos në qytete, po na largon nga tryeza tradicionale. Urbanizimi i shpejtë dhe oraret e parregullta të punës po i bëjnë shumë familje të varura nga ushqimet e përpunuara, të cilat shpesh janë të pasura me sheqer, kripë dhe yndyrna të ngopura 8. Gatimi në shtëpi, dikur gur themeli i shëndetit familjar, po zvogëlohet gradualisht në zonat urbane 18. Ky kontrast është i dukshëm kur krahasojmë zakonet urbane me ato rurale, ku banorët ende mbështeten kryesisht tek produktet e freskëta të fermës. Pyetja që shtrohet është: a po e humbasim pa e kuptuar një nga pasuritë tona më të mëdha shëndetësore?

Fëmijët dhe të Rinjtë: Viktimat më të Prekshme të Dietës Moderne

Ndryshimet në dietën tonë po lënë pasojat më të rënda tek brezi i ri. Fëmijët tanë po përballen me atë që ekspertët e quajnë “barra e trefishtë e kequshqyerjes”: 17% vuajnë nga anemia prej mungesës së hekurit, 16% janë mbipeshë ose obezë dhe 11% përjetojnë ngecje në rritje 8. Këto nuk janë thjesht shifra, por një kambanë alarmi për shëndetin e së ardhmes.

Statistikat më të fundit tregojnë se situata është serioze. Një studim i kohëve të fundit zbuloi se mbi 20% e nxënësve të moshës 10-18 vjeç në zonat rurale dhe gjysmë-urbane ishin mbipeshë ose obezë. Kjo shifër është edhe më e lartë në zonat urbane dhe veçanërisht tek vajzat 15. Studimet tregojnë se respektimi i Dietës Mesdhetare tek të rinjtë tanë është në rënie, dhe shqetësues është fakti se cilësia e dietës bie me kalimin e moshës, ku vajzat shfaqin një prirje për dieta më të dobëta. Për më tepër, mjedisi shkollor paraqet sfida të mëdha. Në mungesë të mensave apo ushqimit të organizuar, shumë fëmijë detyrohen të blejnë ushqime me vlera të ulëta ushqyese dhe me shumë kalori në kioskat pranë shkollave 18. Kjo situatë kërkon një ndërgjegjësim dhe veprim të përbashkët nga të gjithë ne – prindër, mësues dhe institucione.

Përpjekjet dhe Zgjidhjet: A Ka një Rrugëdalje?

Përballë kësaj situate shqetësuese, lajmi i mirë është se ne nuk jemi duke qëndruar duarkryq. Autoritetet shëndetësore në Shqipëri e kanë njohur seriozitetin e problemit. Kjo pasqyrohet në nisma strategjike si “Strategjia e Shëndetit, Shqipëri 2021–2030”, e cila e vendos parandalimin e Sëmundjeve Jo të Transmetueshme (SJT) si një prioritet kombëtar. Gjithashtu, monitorimi i rregullt i obezitetit tek fëmijët tregon një angazhim për të kuptuar dhe luftuar këtë fenomen që në rrënjë.

Një shembull frymëzues i veprimit konkret është projekti “Shkollat për Shëndetin” (S4H), i zbatuar nga Save the Children në Shqipëri. Duke kuptuar se shkollat publike nuk ofrojnë ushqim dhe se fëmijët shpesh blejnë ushqime jo të shëndetshme, ky projekt u fokusua te edukimi i drejtpërdrejtë i prindërve dhe kujdestarëve. Përmes fushatave ndërgjegjësuese në komunitet dhe burimeve online, S4H synoi të nxiste praktika më të shëndetshme ushqimore.

Rezultatet ishin mbresëlënëse dhe të matshme. Pas ndërhyrjes:

Praktika e gatimit në shtëpi u rrit nga 80% në 91%.
Përgatitja e ushqimit nga shtëpia për ta marrë me vete në shkollë u rrit nga 82% në 93%.

Këto shifra dëshmojnë se fushatat e duhura, të fokusuara te komuniteti dhe edukimi i prindërve, mund të sjellin ndryshime reale dhe pozitive. Ato tregojnë se kur njerëzve u jepen mjetet dhe njohuritë e duhura, ata janë të gatshëm të bëjnë zgjedhje më të mira për shëndetin e fëmijëve të tyre.

Përfundim: Rikthimi te Rrënjët për një të Ardhme më të Shëndetshme

Siç e kemi parë, Shqipëria ndodhet në një udhëkryq kritik. Tranzicioni drejt një diete moderne, të mbushur me ushqime të përpunuara, po ushqen një krizë të Sëmundjeve Jo të Transmetueshme (SJT) që tashmë shkaktojnë rreth 96% të vdekjeve në vend. Fëmijët tanë janë veçanërisht të prekur, duke u përballur me një “barrë të trefishtë të kequshqyerjes” – anemi, mbipeshë dhe zhvillim të prapambetur.

Megjithatë, situata, sado serioze, nuk është e pashpresë. Suksesi i nismave si projekti “Shkollat për Shëndetin” na tregon se ndryshimi është i mundur. Kjo na jep një thirrje të qartë për veprim. Si individë, prindër dhe anëtarë të komunitetit, ne kemi fuqinë të bëjmë një ndryshim. Le të përqafojmë gatimin në shtëpi, të zgjedhim ushqime të freskëta dhe të mbështesim nismat publike që promovojnë një jetesë të shëndetshme.

Ju lutemi, vini re: Ky artikull ofron informacion të përgjithshëm dhe nuk duhet të konsiderohet si këshillë mjekësore. Gjithmonë konsultohuni me një profesionist të kujdesit shëndetësor për shqetësimet tuaja shëndetësore.

Një tryezë me ushqim mesdhetar dhe verë, me pamje nga deti, simbolizuese e dietës tradicionale të shëndetshme.

E ardhmja e shëndetit të kombit tonë varet nga zgjedhjet që bëjmë sot. Duke kombinuar mençurinë e dietës sonë tradicionale mesdhetare me njohuritë e shkencës moderne të ushqyerjes, ne mund të ndërtojmë një të ardhme më të shëndetshme për veten dhe brezat që do të vijnë.