Mireqenia Mendore Shqiptare dhe Sfida Moderne

Hyrje: Mirëqenia Mendore, Një Prioritet Kombëtar i Papërfillur?

A e dinit se më shumë se gjysma e popullsisë sonë ka përjetuar të paktën një herë simptoma të lidhura me shëndetin mendor? Kjo statistikë alarmante, e nxjerrë në pah nga Raporti i Tranzicionit 2023 i Bankës Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), na vendos përballë një realiteti që nuk mund ta injorojmë më. Kjo nuk është thjesht një shifër, por një pasqyrë e vuajtjeve të heshtura të miqve, familjarëve dhe bashkëqytetarëve tanë. Rrënjët e kësaj situate janë të thella, të ndikuara nga dekada traume kolektive dhe një tranzicion i vështirë post-komunist që la pas gjurmë të pashlyeshme në psikologjinë tonë, siç e tregojnë edhe studime të thelluara mbi këtë fenomen. Në këtë artikull, ne do të eksplorojmë së bashku gjendjen aktuale të shëndetit mendor në Shqipëri, do të analizojmë shkaqet historike dhe kulturore, do të përballemi me sfidat moderne dhe do të hedhim dritë mbi zgjidhjet dhe nismat që po na japin shpresë për një të ardhme më të shëndetshme.

Një grup profesionistësh të shëndetit mendor të mbledhur rreth një tavoline në një takim, me logot e OBSH-së dhe UNICEF-it, duke simbolizuar përpjekjet ndërkombëtare për reforma.

Panorama Aktuale: Shifrat që Flasin Vetë

Kur vjen puna te shëndeti mendor, shifrat ofrojnë një pamje të qartë dhe shqetësuese të situatës në Shqipëri. Këto nuk janë thjesht numra, por histori njerëzore që kërkojnë vëmendjen tonë. Sipas raportit të BERZH të vitit 2023, Shqipëria renditet e 18-ta ndër 38 vende në tranzicion për nivelin e lartë të problemeve të shëndetit mendor. Kjo e vendos vendin tonë në gjysmën e sipërme të vendeve me sfidat më të mëdha në këtë fushë.

Të dhënat më specifike konfirmojnë këtë trend. Që në vitin 2017, Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) vlerësonte se rreth 4.8% e popullsisë shqiptare, ose 131,048 persona, vuanin nga çrregullime depresive. Problemet më të përhapura, depresioni dhe ankthi, renditen ndër arsyet kryesore që kufizojnë aftësitë e njerëzve për të kryer detyrat e përditshme, duke ndikuar drejtpërdrejt në produktivitetin dhe cilësinë e jetës.

Pabarazia gjinore është gjithashtu e dukshme, ku gratë raportojnë se vuajnë më shumë nga problemet e shëndetit mendor sesa burrat, një trend ky i vërejtur globalisht, por i konfirmuar qartë edhe në kontekstin tonë. Ndërkohë, sa i përket moshës, të dhënat tregojnë se të rinjtë dhe të moshuarit janë ndër grupet më të prekura, me një kulm të prevalencës së këtyre problemeve që arrin rreth mesit të të tridhjetave. Kjo panoramë na bën të kuptojmë se mirëqenia mendore është një sfidë që prek çdo shtresë të shoqërisë sonë.

Gjurmët e së Shkuarës: Si Tranzicioni Formësoi Psikologjinë Shqiptare

E kaluara jonë kolektive ka lënë gjurmë të thella në mënyrën se si ndihemi dhe mendojmë sot. Për shumë prej nesh, vitet e tranzicionit pas 1990 ishin një periudhë e një transformimi rrënjësor dhe shpesh të dhimbshëm. Ndikimi psikologjik i kësaj periudhe, e cila sipas burimeve u shënua nga trauma, kaosi dhe dhuna, ndihet ende fuqishëm në shoqërinë tonë. Kërkimet shkencore tregojnë se ndryshimet e shpejta politike, ekonomike dhe sociale janë të lidhura fort me ndryshimet psikologjike individuale në popullatën shqiptare.

Nuk është thjesht një ndjesi, por një fakt i dokumentuar: kur shoqëria përballet me sfida si rritja e krimit apo shërbime shëndetësore të dobëta, kjo reflektohet drejtpërdrejt te ne. Studimet konfirmojnë se këto ndryshime negative çojnë në rritje të shqetësimit dhe mosfunksionimit individual. Në fakt, periudha pas vitit 1990 solli një gamë më të gjerë dhe më intensive përvojash emocionale negative krahasuar me dekadat para saj. Të kuptuarit e kësaj historie të përbashkët është hapi i parë thelbësor për të adresuar sfidat e shëndetit mendor me të cilat përballemi sot dhe për të ndërtuar një të ardhme më të shëndetshme për të gjithë.

Sfida më e Madhe: Thyerja e Stigmës dhe Tabuve Kulturore

Përtej historisë dhe statistikave, ndoshta pengesa më e madhe që hasim është ajo që nuk shihet: stigma kulturore. Në shoqërinë tonë, të flasësh për nevojën për një psikolog shpesh konsiderohet tabu, një bisedë që mbahet me zë të ulët ose nuk bëhet fare. Kjo heshtje është veçanërisht e rëndë për burrat, mbi të cilët rëndon presioni shoqëror për të treguar forcë dhe pavarësi, duke i bërë ata të hezitojnë të kërkojnë ndihmë. Kjo pasqyrohet qartë në të dhëna: gjatë bllokimit të pandemisë, një punonjëse e linjës së ndihmës raportoi se afërsisht 80% e telefonatave vinin nga gratë, të shqetësuara për fëmijët dhe veten e tyre.

Në vend të kërkimit të ndihmës profesionale, shpesh mbështetemi në mekanizma tradicionalë, siç është mbështetja sociale e nënkuptuar, duke kaluar kohë me familjen pa e diskutuar hapur problemin. Kjo qasje, ndonëse e vlefshme, ushqen një mosbesim të përgjithshëm ndaj psikoterapisë, në kontrast me besimin më të lartë që kemi te kujdesi shëndetësor fizik. Megjithatë, shenjat e ndryshimit janë të dukshme, veçanërisht mes brezave. Ndërsa të moshuarit shpesh besojnë se problemet duhen zgjidhur brenda familjes, të rinjtë po tregojnë një tendencë më të lartë për të kërkuar kujdes profesional në raste serioze. Ky ndryshim gradual është një shenjë shprese dhe një dëshmi se bisedat e hapura, si kjo që po bëjmë, mund të bëjnë një ndryshim të vërtetë.

Nga Hendeku i Burimeve te Hapat e Parë Pozitivë

Përballja me sfidat e shëndetit mendor në Shqipëri kërkon burime të dedikuara, dhe këtu hasim një nga pengesat tona më të mëdha. Një nga sfidat kryesore është mungesa e theksuar e profesionistëve. Sipas të dhënave të OBSH-së, në vitin 2020 kishim vetëm 13.64 punonjës të shëndetit mendor për 100,000 banorë, një shifër shumë larg standardeve të vendeve më të zhvilluara. Për më tepër, edhe fokusi në kërkimin shkencor ka pësuar rënie, ku në vitin 2020, vetëm 2.50% e artikujve shkencorë të botuar i kushtoheshin shëndetit mendor, krahasuar me 8.57% në 2013.

Megjithatë, mes këtyre sfidave, ka shenja inkurajuese dhe hapa konkretë që po ndërmerren. Këto zhvillime na japin shpresë se po lëvizim në drejtimin e duhur.

Disa nga hapat pozitivë përfshijnë:

Korniza ligjore: Miratimi i Ligjit Nr. 44 “Për Shëndetin Mendor” në vitin 2012 ishte një moment kyç, duke synuar mbrojtjen e personave me çrregullime të shëndetit mendor nga diskriminimi dhe sigurimin e aksesit në kujdes shëndetësor të përballueshëm.
Ulja e shkallës së vetëvrasjeve: Të dhënat tregojnë një rënie të vdekshmërisë nga vetëvrasjet, nga 4.84 për 100,000 banorë në 2014 në 3.72 në 2019, një tregues i vogël por i rëndësishëm progresi.
Iniciativa të reja: Pandemia nxiti përshtatje inovative. Qeveria, në bashkëpunim me Fondacionin “Together Albania”, nisi një program falas këshillimi online, i cili pa një rritje prej 50% të kërkesave që në javët e para. Gjithashtu, UNICEF dhe OBSH trajnuan qindra profesionistë të linjës së parë për të ofruar mbështetje më të mirë psikosociale. Organizata si Care for Albania me programin “Shtepija e Foshnjes” po punojnë për të rritur ndërgjegjësimin që në fëmijëri të hershme.

Këto përpjekje tregojnë se, ndonëse rruga është e gjatë, vullneti për të përmirësuar situatën ekziston dhe po jep frutet e para.

Përfundim: Drejt një të Ardhmeje më të Shëndetshme Mendore

Udhëtimi ynë kolektiv drejt mirëqenies mendore në Shqipëri është kompleks dhe plot sfida. Siç e kemi parë, përballemi me një prevalencë të lartë të simptomave të shëndetit mendor, me më shumë se gjysmën e popullsisë që ka përjetuar një formë të tyre. Kjo situatë ushqehet nga plagët e një tranzicioni të vështirë historik, një stigmë e rrënjosur thellë që e bën kërkimin e ndihmës një tabu, dhe një hendek i theksuar i burimeve profesionale.

Është thelbësore të kuptojmë se investimi në shëndetin mendor nuk është thjesht një çështje shëndetësore, por edhe ekonomike. Siç thekson Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim, mirëqenia mendore është e lidhur ngushtë me produktivitetin në punë, të ardhurat dhe pasurinë e përgjithshme të një kombi. Kur ne jemi mirë mendërisht, jemi më të aftë të kontribuojmë plotësisht në familjet tona, komunitetet tona dhe në ekonomi.

Pavarësisht sfidave, drita në fund të tunelit është e dukshme. Progresi legjislativ, nismat e reja dixhitale dhe të komunitetit, si dhe një ndryshim gradual i qëndrimeve, veçanërisht te brezat e rinj që tregojnë një prirje më të lartë për të kërkuar ndihmë profesionale, janë shenja të qarta shprese.

Një grua e buzëqeshur mban një libër me titull "Klasa Empatike", duke theksuar rëndësinë e edukimit dhe ndërgjegjësimit për shëndetin mendor.

Ndërtimi i një shoqërie mendërisht të shëndetshme dhe elastike kërkon një përpjekje të vazhdueshme dhe të përbashkët. Kjo fillon nga politikat qeveritare që rrisin aksesin në shërbime, te përpjekjet e komunitetit për të thyer stigmën, e deri te bisedat e hapura dhe të sinqerta që ne zhvillojmë në shtëpitë tona. Duke punuar së bashku, ne mund të krijojmë një të ardhme ku kërkimi i ndihmës për shëndetin mendor të jetë po aq normal sa kërkimi i ndihmës për shëndetin fizik.

Shënim i rëndësishëm: Ky artikull ka qëllim informues dhe edukativ. Ai nuk përbën këshillë mjekësore. Nëse ju ose dikush që njihni po përballet me vështirësi të shëndetit mendor, ju lutemi konsultohuni me një mjek ose një profesionist të kualifikuar të shëndetit mendor.